Dzieje wioski i Parafii

1. Zarys dziejów wsi Ostrowy Tuszowskie – Sławogóry / Sławna Góra

Wyznaczenie dokładnego okresu powstania Ostrowów Tuszowskich do dzisiaj jest problematyczne. Według ks B. Kumora pierwsza informacja źródłowa o Sławnej Górze (obecne Ostrowy T.) sięga 1538 r., nazwa wsi została wymieniona w rejestrze poborowym. Inni badacze przesuwają początki miejscowości na 2. poł. XVI w.

Faktem jest, że nazwa miejscowości ulegała zmianie. Początkowo określana była jako Sławna Góra (Sławogóra). W dokumentach staropolskich jest wzmiankowana jako Ostrowy seu Sławogóry. Niewątpliwie, już na początku XVII w. występowała pod nazwą Ostrowów. Drugą część nazwy (Tuszowskie), dodano prawdopodobnie w XVIII w. celem odróżnienia od sąsiedniej miejscowości Ostrowy Baranowskie.

Ostrowy Tuszowskie były własnością królewską. 27 czerwca 1566 r. otrzymały przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim od Króla Zygmunta II Augusta (1520-1572). Jej zasadźcą i pierwszym sołtysem był Wit Daniel Michorowski.

Akt lokacyjny wsi nie zachował się do naszych czasów. Zachował się za to odpis notarialny aktu lokacyjnego sporządzony 2 czerwca 1686 r. w obecności ówczesnego proboszcza Ostrowów, ks. Tomasza Dydowicza oraz świadków: tarnowskiego kanonika Krzysztofa Grzybowskiego, wikariusza kolegiaty sandomierskiej Marcina Markiewicza oraz notariusza Marcina Laymana. Jest on zapisany w księgach sądowo-administracyjnych oficjalatu sandomierskiego, obecnie znajdują się one w Archiwum Diecezjalnym w Sandomierzu.

Z tego odpisu możemy się dowiedzieć, że Król powierza zasadźcy Michorowskiemu założenie nowej wsi Sławogóry „na surowym korzeniu”, czyli na terenie dziewiczym, nie będącym dotychczas terenem osadniczym. Linię osadniczą wyznaczała rzeka Jamnica, a wyznaczony obszar (po przeliczeniu na współczesne jednostki) obejmował ok 900 ha. Przez pierwsze 20 lat osadnictwa, zarówno zasadźca jak i pozostali osadnicy byli zwolnieni z podatków (tzw. wolnizna), aby w tym czasie wykarczować puszczę i zbudować podstawową wiejską infrastrukturę. W dokumencie lokacyjnym poruszono także sprawę uposażenia przyszłej parafii.

Fragmenty polskiego tłumaczenia odpisu aktu lokacyjnego wsi Sławogóry:

W imię Boże. Amen. Na wieczną rzeczy pamiątkę. My, Zygmunt August, z Bożej łaski król Polski (…) na mocy niniejszego pisma oznajmiamy wszystkim, których to dotyczy, (…) iż pragnąc pomnożyć dobra Rzeczpospolitej i naszego królewskiego skarbu, daliśmy i przyznaliśmy szlachetnie urodzonemu Witowi Danielowi Michorowskiemu pełne uprawnienie do lokowania na prawie magdeburskim w naszych dobrach i lasach należących do starostwa sandomierskiego na surowym korzeniu wsi, zwanej Sławogóry nad rzeką Jamnicą, po obu stronach tejże rzeki (…). Sporządzono w Lublinie na sejmie walnym Królestwa, w środę przed świętem Piotra i Pawła, roku tysiąc pięćset sześćdziesiątego szóstego (tj.22.06.1566 – przyp. red.), panowania zaś naszego trzydziestego siódmego.

Do 1772 r. Ostrowy stanowiły majątek polskich monarchów. W następstwie rozbiorów, stały się własnością władców austriackich. Przez jakiś czas należały do rodu von Elkansberg. W latach 1889-1944 były własnością polskiej rodziny Włodków. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. wieś powróciła do Polski.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 7, Warszawa : nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914, tak opisuje wieś Ostrowy Tuszowskie:

Ostrowy Tuszowskie (Ostrów przy Tuszowie) z Zagrodami, Palemkami, Starą Wsią, Budą Tuszowską, Focą i Kątnikami, zwana Ostrowy Tuszańskie, powiat kolbuszowski, posiada kościół parafialny rzymskokatolicki (diecezja tarnowska, dekanat kielecki) i szkolę ludową. Kościół drewniany z 1562 roku. Do parafii należy Kumorów, Przyłęk, Toporów i Szydłowiec. W 1880 roku było tu 1204 mieszkańców (napis. Większej-82). Szematyzm duchowy podaje jednak 1120 rzym.kat. i 83 Izraelitów. Budy Tuszowskie są kolonią niemiecką, założoną na części kameralnej wsi Tuszowa. Wieś ma kasę pożyczkową gminną: z kapitałem 2959 zł. kolonia zaś z kapitałem 547 zł. Fundusz ubogich założony przez ks. Anzelma Urbańskiego i Feliksa Kamieńskiego ma 275 zł – Pos. większa M. Hirscha, izraelity ma 24 mr. roli, l Imr. łąk, l Imr. pastwisk i 1813 mr. sosnowego boru pos. mniejsza 1507 mr. roli, 348 łąk, 363 pastwisk i 365 lasu. Ta rozproszona w licznych przysiółkach osada leży blisko źródeł potoku Jamnicy, ginącego w błotach bobulskich, w piaszczystej, sosnowym borem pokrytej równinie kolbuszowskiej (218 m), w północnym stoku małego wzniesienia zwanego Ostrowy (254 m). Przysiółki Pateraki, Kotniki i karczma Brazylia lezą na północ od wsi, wśród lasu, na prawym brzegu Jamnicy. Budy Tuszowskie — na zachód od Huty Komorowskiej. Na zachód wieś graniczy Z Toporowem na południe z Kossowym, na wschód z Jagodnikiem, na północ z Ostrowem Baronowskim.

W 1867 r. włączono Ostrowy do utworzonego powiatu kolbuszowskiego i stan ten utrzymał się do reformy administracyjnej 1975 r., od kiedy to wieś przynależała do województwa rzeszowskiego. Po reformie administracyjnej 1999 r. wieś należy do województwa podkarpackiego, powiat kolbuszowski, gmina Cmolas.

W okresie II wojny światowej miejscowość została wysiedlona przez Niemców (1941). W 1944 r. region został zajęty przez wojska radzieckie.  Po zakończeniu wojny, w regionie aktywnie działało podziemie niepodległościowe i dochodziło do wielu starć z milicją i UB, także w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła – jak zapisał ks. Dominik Litwiński. Podczas starcia 7 sierpnia 1947 r. partyzanci pod dowództwem Hieronima Dekutowskiego (+1949) ps. Zapora zadali duże straty radzieckim oddziałom.

2. Powstanie i rozwój parafii w Ostrowach Tuszowskich

Również na temat daty powstania parafii w Ostrowach Tuszowskich panują wśród historyków duże rozbieżności. Nie ulega jednak wątpliwości, że parafię uposażył król Zygmunt August wraz z lokacją wsi. Parafia otrzymała w uposażeniu 2 łany ziemi, oraz dziesięcinę od mieszkańców Komorowa, Ostrowów i Przyłęka.

Mimo uposażenia parafii nie doszło do jej powstania, bowiem została ona erygowana dopiero 10 grudnia 1574 r. (B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t 4., Kraków 2002, s. 241). Wiadomo, że parafia w Ostrowach funkcjonowała na pewno na początku XVII w., jednak pierwsze pełne dane pochodzą dopiero z 1646 r.

Według danych z 1646 r. przy parafii w Ostrowach funkcjonowała przez jakiś czas szkoła parafialna. Prawdopodobnie przestała istnieć na początku XVIII w. w związku z wojną północną i kryzysem szkolnictwa. Późniejsze dane wizytacyjne nie wspominają już o działalności szkoły. Przypuszczalnie, we wspomnianej szkole realizowano program szkolnictwa parafialnego przewidziany przez biskupa Piotra Tylickiego w statutach synodalnych diecezji krakowskiej z 1612 r. Program szkoły obejmował: naukę czytania, pisania, katechizm, gramatykę, poezję, łacinę, liturgikę, zasady służenia do Mszy św., oraz arytmetykę i naukę kalendarza kościelnego.

Na terenie parafii działał również szpital, wspominają o nim dokumenty z 1651 r. Ówcześnie szpital pełnił funkcję charytatywną, będąc rodzajem przytułku dla chorych i ubogich. Akta parafialne opisują, że był to drewniany budynek składający się z 3 pomieszczeń, usytuowany w południowej części kościoła. Szpital nie posiadał osobnego uposażenia, funkcjonował prawdopodobnie dzięki składkom wiernych. Placówka przestała działać prawdopodobnie po 1764 r. Nie wymieniają jej też dokumenty wizytacji z 1783 r.

Od chwili powstania, do 1786 r. parafia znajdowała się w granicach diecezji krakowskiej, archidiakonat sandomierski. Decyzją cesarza austriackiego Józefa II, w 1783 r. utworzono diecezję tarnowską (co potwierdził papież Pius VI w 1786 r.) i od tego czasu parafia należała do dekanatu mieleckiego nowej diecezji.

Po kasacie diecezji w 1805 r. parafia przeszła pod przynależność do diecezji przemyskiej. W 1826 r. przeprowadzono kolejne zmiany administracji kościelnej, przywrócono diecezję tarnowską. Od 1891 r. parafia należała do dekanatu kolbuszowskiego.

Po utworzeniu Diecezji Rzeszowskiej w marcu 1992 r. parafia weszła w skład nowo utworzonej diecezji rzeszowskiej, dekanat Kolbuszowa. Obecnie, parafia należy do dekanatu Kolbuszowa – Zachód.

 

3. Terytorium i ludność parafii na przestrzeni wieków

Według danych z 1646 r. do parafii w Ostrowach należały także następujące miejscowości: Komorów, Przyłęk (w 1578 r. wzmiankowany jako Wola Przyłęcka), Szydłowiec, Tuszówka oraz Toporów. Terytorium parafii zamieszkiwało wtedy ok 800 osób.

Liczba mieszkańców parafii ulegała dużym zmianom, w 1727 r. wynosiła ok 400 osób (wojny, epidemie), ale już w 1810 liczba mieszkańców wynosiła 2372 (B. Kumor, j.w.). Po II wojnie światowej parafię zamieszkiwało ok. 2000 katolików. W 1993 r. – 1826 osób, a według danych z 2010 r. – 1785 os.

W latach ’80 XVIII w. przyłączono do parafii niemiecką osadę Reichsheim (dziś: Sarnów). Obecnie nie należy ona do parafii, stanowi samodzielną parafię przynależną do diecezji sandomierskiej. W 1922 r. w Komorów przyłączono do parafii w Majdanie Królewskim.

(tekst oprac. za godą autora na podst. ks. S. Zych, Zarys dziejów parafii w Ostrowach Tuszowskich, Kolbuszowa 2012 oraz referatów: K. Geryn, S. Zych, Wieś i parafia na przestrzeni wieków; R. Sawa, Akt lokacyjny wsi Sławogóry; z materiałów z konferencji naukowej zorganizowanej w kwietniu 2012 r. w Ostrowach Tuszowskich (wyd. Kolbuszowa 2012). Zdjęcia odpisu aktu lokacyjnego pochodzą z w/w książki)

Więcej ciekawych informacji można znaleźć m.in. w odczycie „Osadnictwo Puszczy Sandomierskiej między Wisłą i Sanem” wygłoszonym w 1931 r. przez Marię Dobrowolską na spotkaniu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Udostępnia go Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa:

http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/applet?mimetype=image/x.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=/Content/2048/osadnictwo_puszczy.djvu